Τρίτη 20 Νοεμβρίου 2012

ΜΑΡΞ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ «DERIVATION»


Ο Μαρξ και το κράτος στα πρώιμα έργα. Η επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης

Το ζήτημα της σχέσης μεταξύ του κράτους και του κεφαλαίου στις διάφορες στιγμές της σκέψης του Μαρξ είναι τουλάχιστον ένα ασαφές ζήτημα. Αν κάποιος ακολουθήσει την κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου , δηλαδή ένα πρώιμο έργο (1843), ο Μαρξ όπως ο Χέγκελ στη Φιλοσοφία του Δικαίου , εξυψώνει το κράτος ως εμμενές υποκείμενο ενάντια στην υπερβατική θρησκεία. Δεν είναι μόνο η πραγματοποίηση της ιδέας, αλλά ειδικότερα το επίπεδο όπου το άτομο συγχωνεύεται στο κοινωνικό και είναι μόνο στην εικόνα του σύγχρονου κράτους που το άτομο μπορεί να λάβει γνώση του κοινωνικού συνόλου. Όμως, για τον Μαρξ, το κράτος παραμένει υπερβατικό ως αλλοτριωμένη μορφή του καθολικού (κριτική στον εγελιανισμό) και αυτός είναι ο λόγος που το καταδικάζει επειδή η χειραφέτηση του ανθρώπου θεωρείται ως καταστροφή της υπερβατικότητας. Κατηγορεί τον Χέγκελ ότι αντιστρέφει την σειρά μεταξύ υποκειμένου και κατηγορήματος και θεωρεί το κράτος ως το υποκείμενο και την κοινωνία των πολιτών ως το κατηγόρημα (αυτό που προκύπτει), ενώ έπρεπε να κάνει το αντίθετο και με αφετηρία το πραγματικό άτομο της κοινωνίας των πολιτών (βρίσκουμε εδώ την παραδοσιακή κριτική της εγελιανής διαλεκτικής): το άτομο-υποκείμενο (Μαρξ είναι ο κληρονόμος του XVIII ου αιώνα και του Διαφωτισμού).
Στο Εβραϊκό ζήτημα, μιλά για την ανάγκη να ενοποιηθεί εκ νέου η κοινωνία των πολιτών, η οποία είναι «πραγματική», με την πολιτική κοινότητα (σελ. 41-45, UGE, coll. 10/18) που αλλοτριώνεται μέσα στο κράτος ενώ ο Χέγκελ θέλει να εξασφαλίσει το διαχωρισμό, στο βαθμό που η ανεξαρτησία του κράτους εγγυάται την ανωτερότητα επί του συνόλου (καθολική κοινωνία) των τμημάτων της (της κοινωνίας των πολιτών, των ιδιωτικών συμφερόντων). Σε κάποιο βαθμό, ο Χέγκελ είναι πιο "σύγχρονος" από τον Μαρξ, γιατί προβλέπει όλα τα κοινωνιολογικά ρεύματα του τέλους του ΧΙΧ ου αιώνα που θα δούμε, με τον Tönnies, για το ζήτημα των σχέσεων ατόμου / κοινότητας και κοινότητας / κοινωνίας.
Εκ των υστέρων μπορεί κανείς να εκπλαγεί από το γεγονός ότι ο νεαρός Μαρξ ταυτίζεται με ένα είδος μεθοδολογικού ατομικισμού πριν επινοηθεί ο όρος (ο Χέγκελ κάνει την αντίθετη ολιστική εικόνα πριν επινοηθεί ο όρος), ενώ οι απόγονοί του μαρξιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν όλοι τις ολιστικές παραδοχές που εδραιώνουν πράγματι την προτεραιότητα που δίνεται στην κοινωνική αιτιοκρατία σε σχέση με τις στρατηγικές των υποκειμένων. Για τον L. Dumont ( Homo aequalis , Gallimard, 1985), η εξήγηση έγκειται στο γεγονός ότι για τον Μαρξ εκείνη την εποχή, αυτό που κυριαρχεί είναι το έργο της χειραφέτησης του ανθρώπου που δεν μπορεί να πάρει πραγματικά παρά την εικόνα της χειραφέτησης του υποκειμένου και της συνέπειάς του, του μοντέλου του ατόμου-αστού. Στην κομμουνιστική προοπτική, η ανθρώπινη κοινότητα γίνεται επομένως μια κοινότητα ατόμων που ενώνονται στην οποία τα άτομα υπάρχουν μόνο ως άτομα άμεσα κοινωνικά. Όμως, στον κομμουνισμό του νεαρού Μάρξ, στον οποίο «το ανθρώπινο είδος είναι η αληθινή κοινότητα των ανθρώπων» (βλ. κριτική στο άρθρο "Ο βασιλιάς της Πρωσίας και η Κοινωνική Μεταρρύθμιση»), το άτομο είναι ταυτόχρονα ατομικότητα και ανθρώπινη κοινότητα ( Gemeinwesen ). Η κριτική του Dumont αφορά μόνο τον ώριμο Μαρξ, αυτόν του κομμουνιστικού προγράμματος και της προλεταριακής επανάστασης, η οποία, στην πραγματικότητα, είναι ανεξάρτητη από την αστική κοινωνία και επομένως τον αστό-ιδιοκτήτη, το ιστορικό υποκείμενο της αστικής επανάστασης .
Στις επαναστατικές στιγμές της νεωτερικότητας, η σχέση ατόμου-ανθρώπινης κοινότητας επαναλαμβάνεται, και το κάνει θέτοντας αυτή την σχέση σε υψηλή ένταση. Υψηλή ένταση μεταξύ της καθολικότητας της εθνικής κοινότητας και της ιδιαιτερότητας του ατόμου-πολίτη της Γαλλικής Επανάστασης, υψηλή ένταση μεταξύ της καθολικότητας των σοβιέτ και την ιδιαιτερότητα του ατόμου-προλετάριου στην επανάσταση των Μπολσεβίκων. Σ’ αυτές τις δύο τελευταίες επαναστατικές στιγμές, η τάση προς την ανθρώπινη κοινότητα δεν κλείστηκε με ένα συγκεκριμένο ενωτικό τρόπο, αλλά ανοίχτηκε σε έναν ορίζοντα συλλογικών δραστηριοτήτων χωρίς περιορισμούς.
Για τον Μαρξ, στην κομμουνιστική επανάσταση, η χειραφέτηση του ανθρώπου δεν θα είναι μόνο πολιτική, θα είναι ανθρώπινη και θα καταργήσει τη θρησκεία και το κράτος ως δύο μορφές υπερβατικότητας. Αν η απονέκρωση του κράτους και της θρησκείας παραμένει ακόμα στην ημερήσια διάταξη, μπορεί αυτή να πραγματοποιηθεί στο όνομα της ανθρώπινης χειραφέτησης; Σίγουρα όχι.
Μετά την αποτυχία της τελευταίας προλεταριακής επίθεσης των χρόνων 1968 - 1975, το σχέδιο της χειραφέτησης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και των ανθρώπινων δυνατοτήτων έχει ενσωματωθεί στην ευρεία διαδικασία της αποσύνθεσης / ανασύνθεσης της καπιταλιστικής κοινωνικής σχέσης. Τα δεσμά που συνιστούσε ο ανταγωνισμός κεφαλαίου / εργασίας έσπασαν, δεν είναι πλέον η "δύναμη της εργασίας", που εκμεταλλεύεται το κεφάλαιο, είναι οι «ανθρώπινοι πόροι», η οποίοι αξιοποιούνται σε κάθε στιγμή  και σε κάθε χώρο. Στις ανατροπές που το (σ.μ. περιοδικό)  Temps cri­ti­ques  ονομάζει ως «επανάσταση του κεφαλαίου», τα παλιά ανθρωπολογικά όρια έχουν απορριφθεί, το άτομο έχει «χειραφετηθεί 2» (αλλοτρίωση / υποταγή), όσο μπορούσε να  χειραφετηθεί (αυτοαναφορικότητα , αυτονομία, αυτοπράξη).

Στη Γερμανική Ιδεολογία (1846), η ταξική καμπή

Ο Μαρξ αναφέρει την αντίθεση συμφερόντων μεταξύ των τάξεων: «Είναι ακριβώς αυτή η αντίφαση μεταξύ του ιδιωτικού συμφέροντος και του συμφέροντος της κοινότητας που οδηγεί την τελευταία να λάβει μια ανεξάρτητη μορφή ως κράτος – ξεχωριστό τόσο από τα πραγματικά συμφέροντα των ατόμων όσο και από το σύνολό τους - και ταυτόχρονα ως μια απατηλή κοινότητα »(Εκδ. Κοινωνική, 1968, σ. 61.). Αλλά η κοινωνία είναι απατηλή, μόνο διότι υπάρχει μία τάξη που κυριαρχεί στις άλλες, κάνοντας να περνούν τα ιδιαίτερα συμφέροντά της ως γενικό συμφέρον ή επειδή υπάρχει διαχωρισμός που θεμελιώνει την ανεξαρτησία; Ακόμη και αν πάρουμε την πρώτη παραδοχή πως συνυπάρχουν η ιδέα ενός κράτους στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης, για παράδειγμα, η καπιταλιστική ανάπτυξη κάνει και τις δύο τάξεις να έχουν εν μέρη τα ίδια συμφέροντα; Μπορεί αυτό να πληρεί αυτό που ο Μαρξ είπε ότι «η επαναστατική τάξη είναι παρούσα από την αρχή, όχι ως μια τάξη, αλλά ως εκπρόσωπος της κοινωνίας στο σύνολό της, εμφανιζόμενη ως το σύνολο της μάζας της κοινωνίας ενάντια στην μια κυρίαρχη τάξη; Μπορεί να το κάνει, γιατί στην αρχή το συμφέρον της εξακολουθεί να είναι πραγματικά συνδεδεμένο περισσότερο με το κοινό συμφέρον όλων των άλλων μη-κυρίαρχων τάξεων και επειδή, κάτω από την πίεση της προηγούμενης κατάστασης πραγμάτων, το συμφέρον της δεν ήταν ακόμη ήταν σε θέση να αναπτυχθεί ως ιδιαίτερο συμφέρον μιας συγκεκριμένης τάξης "(σ. 77)..
Μπορούμε να είμαστε ικανοποιημένοι με αυτή την απάντηση; Δεν το νομίζουμε, εκτός αν ισχύει μόνο για ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα της ιστορίας. Άλλωστε, στο περιθώριο, ο Μαρξ πρόσθεσε: «στην αρχή αυτή η ψευδαίσθηση είναι σωστή». Η αμηχανία του προέρχεται από την οπτική του, της Γαλλικής Επανάστασης, ως μη αναγώγιμη σε μια υπόθεση καθαρά «συμφέροντος». Ωστόσο, αυτή παραμένει περιθωριακή στην μελλοντική ανάλυσή του, η οποία δεν σχεδιάζει την κοινότητα, μέσα σε μια ταξική κοινωνία, παρά ως μια κοινότητα οικονομικών συμφερόντων. Η κοινωνική φύση του ανθρώπου θυσιάζεται για την οικονομική φύση του. Ο Μαρξ συμμετέχει πράγματι, στην κατασκευή του homo economicus. Από εκεί και πέρα, η μαρξιστική θρησκεία επιβάλλει, ακόμη και εντός του ριζοσπαστικού κομμουνισμού, το δόγμα των συμφερόντων των τάξεων!

Ωστόσο, αυτή η υπόθεση ενός σύντομου χρονικού διαστήματος κοινού συμφέροντος μεταξύ των τάξεων διαψεύδεται από το γεγονός ότι θα συνεχίσει (δύσκολο σήμερα με την κρίση εργασίας), μια κοινότητα της εργασίας που συνδέει παραγωγικό κεφάλαιο και παραγωγική εργασία. Είναι από εκεί που μπορεί να δικαιολογηθούν σήμερα όλα όσα έγιναν στο βιομηχανικό τμήμα του κεφαλαίου - με την υπόθεση ότι μπορούμε να το απομονώσουμε από τα άλλα, γεγονός το οποίο αρνούμαστε - και ιδίως όλες τις αναλύεις όσον αφορά την αντιπαράθεση μεταξύ παραγωγικού κεφαλαίου, πραγματικής οικονομίας από τη μία πλευρά, μη παραγωγικού κεφάλαιο και / ή πλασματικού από την άλλη. Πιο πρακτικά και πολιτικά, μπορεί έτσι να δικαιολογηθεί η τρέχουσα πολιτική της γαλλικής κυβέρνησης για την εθνική βιομηχανική ανάκαμψη (Montebourg). Εδώ έχουμε επιστροφή στην ιδέα ενός κράτους που εκδηλώνει την αυτονομία της πολιτικής και της κυριαρχίας του, αλλά χωρίς η αναδιάρθρωσή του σε κράτος-δίκτυο μέσα στον καπιταλισμό κορυφής να γίνεται αντιληπτή. Μια ενσωμάτωση, ωστόσο, σε αυτό που αποκαλούμε επίπεδο 1 της κεφαλαιοποιημένης κοινωνίας, που καταστρέφει τόσο την ιδεολογία του κράτους στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης όσο και την ιδεολογία της αυτονομίας της πολιτικής.

Ο Μαρξ και η θεωρία ότι η μορφή του κρατουσ προκύπτει από τους νομουσ αναπαραγωγησ του κεφαλαιου (théorie de la dérivation).

Σ’ αυτό που μόλις είδαμε, υπάρχει σε υδατογράφημα στον Μαρξ, η μέθοδός του, η οποία βασίζεται στο άτομο, στο άτομο της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, στο άτομο της σύμβασης, στο άτομο εργαζόμενο, στο άτομο της χειραφέτησης, είναι η σύνδεσή του με τον XVIII ο αιώνα. Είναι με αφετηρία αυτό που αναδομεί την (αστική) κοινωνία και το κράτος (πολιτική) μέσω της μεσολάβησης των τάξεων 3 .
Στο τμήμα 2 του βιβλίου Ι του Κεφαλαίου , ο Μαρξ εκφράζει τη θέση που αργότερα θα ονομαστεί «θεωρία της dériva­tion 4»  και η οποία θα γίνει κυρίαρχη (αυτό είναι που κατακρίνει ο Mattis). Το σύγχρονο κράτος εμφανίζεται ως μια κατηγορία που σχετίζεται με την κριτική της πολιτικής οικονομίας, και πρέπει να γίνει κατανοητή σε σχέση με το επίπεδο της αφαίρεσης του κεφαλαίου. Αυτό εξηγεί επίσης γιατί, εκτός από την έλλειψη χρόνου, ο Μαρξ δεν θα οικοδομήσει ποτέ μια πραγματική θεωρία του κράτους και ως εκ τούτου δεν θα μπορούσε παρά να προσαρτήσει τις διάφορες αντιλήψεις που καθοδηγούνταν όχι από το ίδιο το θέμα, αλλά από το ευρύτερο πλαίσιο ( δείτε την εξέλιξη της θέσης του Μαρξ σε σχέση με την Κομμούνα του Παρισιού, δείτε επίσης την εξέλιξη των θέσεών του για το ζήτημα της κοινότητας και της σχέσης της με τον καπιταλιστικό κράτος, οι απόψεις που εκφράζονται στο τέλος της ζωής του σε επιστολές του προς την Βέρα Ζάσουλιτς.).
Υπό το πρίσμα αυτό υποστήριξε την υπεροχή της οικονομίας (βάση) σχετικά με την πολιτική (εποικοδόμημα), το κράτος προκύπτει από το κεφάλαιο, ένα κεφάλαιο σχεδιασμένο μηχανή κέρδους και συσσώρευσης, ένα «αυτόματο κεφάλαιο» επομένως, του οποίου κάθε στοιχείο δύναμης και εξουσίας έχει εξαφανιστεί, καταβροχθίζεται από τους νόμους που έχουν σχεδιαστεί όχι πλέον ως παραδοχές της ανάλυσης για τον αγώνα, επομένως από μια προοπτική κριτικής, αλλά ως αποτέλεσμα μιας νέας επιστήμης της λειτουργίας του καπιταλισμού κατά το πρότυπο των νόμων της φυσικής.
Από την πλευρά μας, πιστεύουμε ότι υπάρχουν λογική σύμπτωση των κατηγοριών του σύγχρονου κράτους και της αξίας (όχι σχέσεις της αγοράς που αναπτύσσονται χωρίς κράτος και όχι αξία χωρίς την ύπαρξη ενός κράτους δεύτερου τύπου 5 , δηλαδή ενός κράτους το οποίο όχι μόνο είναι διαχωρισμένο από την «κοινωνία των πολιτών», αλλά επίσης την παράγει και του οποίου αρχέτυπο είναι το αστικό κράτος.
Για να συνοψίσουμε το θέμα, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η «θεωρία της dériva­tion» δεν είναι ο μόνος χαρακτηρισμός του κράτους από τον Μαρξ. Δεν έγινε κυρίαρχη παρά επειδή διατρέχει μεγάλο χρονικό διάστημα και πιο συγκεκριμένα, από την Γερμανική Ιδεολογία του 1846 έως το Κεφάλαιο της δεκαετίας του1860. Έχουμε δει ότι αρχικά, το κράτος θεωρείται ως απατηλή κοινότητα ή με άλλα λόγια, ως μια αλλοτριωμένη μορφή του καθολικού. Τέλος, μια τρίτη θέση απορρέει από τα πολιτικά κείμενα του Μαρξ για τον Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία από τα οποία προκύπτει η ιδέα μιας αυτονομίας του κράτους και της πολιτικής, μια ιδέα που αναπτύσσει π.χ. ο πρώην εργατιστής ηγέτης Mario Tronti κατά τα έτη 1970-1980.
Για να μην μείνουμε σε μια θεώρηση εντομολόγου σχετικά με τις διάφορες αντιλήψεις του κράτους του Μαρξ, είναι σημαντικό να τις συσχετίσουμε με την σημερινή κατάσταση. Αν το όραμα ενός κράτους ως κοινή οντότητα δεν έχει πλέον θεωρητικά λόγο ύπαρξης, διότι η κοινωνία των πολιτών δεν υπάρχει πλέον με τη διαδικασία της ολοποίησης του κεφαλαίου και την κεφαλαιοποιημένη κοινωνία, εξακολουθεί να υπάρχει ιδεολογικά με την προσκόλληση στην έννοια της δημόσιας υπηρεσίας, εκτός από τις αγγλοσαξονικές χώρες.
Ομοίως, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της Ευρώπης, η ιδέα της πολιτικής αυτονομίας συμβολίζεται στη Γαλλία στην κληρονομιά του Ντε Γκωλ (αντι-αμερικανισμό) και στην προσήλωση στη μορφή ενός έθνους-κράτους που έχει ακόμα μια πραγματική εθνική κυριαρχία (η συνεχής αντιπαράθεση στο Μάαστριχτ, η ιδεολογία της εξαίρεσης των δημόσιων υπηρεσιών και της πολιτιστικής εξαίρεσης, κλπ.) .. Η θεωρία της dériva­tion δεν εφαρμόζεται επομένως πάντα, ακόμη και αν βλέπει το φώς στις πιο αλλόκοτες εκφράσεις του αντι-καπιταλισμού (το κράτος στην υπηρεσία των τραπεζών και του χρηματιστικού κεφαλαίου) και, επίσης, επειδή τελικά αυτό που στοχεύουν αυτές οι επιθέσεις δεν είναι τόσο το κράτος στην υπηρεσία του κεφαλαίου όσο το παραστρατημένο νεο-φιλελεύθερο κράτος (βλ. την κατεύθυνση της κίνησης των «Αγανακτισμένων») και το αίτημα για μια «πραγματική δημοκρατία» στην Ισπανία, στο Πρόγραμμα του Εθνικού Κέντρου αντίστασης στη Γαλλία. Λίγοι άνθρωποι προτείνουν ως εκ τούτου μια άλλη θεωρία του κράτους 6 , αλλά αυτό δεν είναι ένα μειονέκτημα σήμερα ακριβώς επειδή το κράτος δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί ως κάτι διαχωρισμένο, είτε ως μια ουσία της κοινότητας, είτε ως ένας πολιτικός θεσμός που έγινε αυτόνομος ή ως μια καθαρή λειτουργία της κυριαρχίας.
Για να μάθετε τη γενική θέση μας για το κράτος μπορείτε να ανατρέξετε σε όλα τα άρθρα του n o  13 του Temps cri­ti­ques  συζήτηση και τα κείμενα που παρεμβάλλονται μεταξύ JW και Nicolas και στην συνέχεια σε όλα όσα μπορέσαμε να αναπτύξουμε για τη μετατροπή του  έθνους-κράτους σε κράτος-δίκτυο 7 . 

Jacques Guigou και Jacques Wajnsztejn
Οκτ. 2012

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου