ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ - ΟΥΣΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΩΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΥΣΗ - Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΗ;

αποσπασμα (3 απο 6) απο το κειμενο:

«ρευστα συστήματα και κοινωνία του συνδετικισμου (connexionnisme)»

Απρίλιος του 2012 , Bernard Pasobrola

---

 

Σύστημα και σκοπόσ

28Στην κριτική του για τον μηχανικισμό, ο Varela καθιερώνει μια σημαντική διάκριση μεταξύ δομής και οργάνωσης. Μια μηχανή χαρακτηρίζεται από τις αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των συστατικών της, ανεξάρτητα από αυτά τα ίδια τα συστατικά της. Μπορεί να κατασκευαστεί μια μηχανή χρησιμοποιώντας διάφορους τύπους εξαρτημάτων, υπό την προϋπόθεση ότι η λειτουργία του συνόλου είναι ικανοποιητική. Όλες οι σχέσεις που καθορίζουν μια μηχανή ως μια ενότητα συνιστούν την οργάνωσή της . Το σύνολο των πραγματικών σχέσεων μεταξύ των εξαρτημάτων σε μια συγκεκριμένη μηχανή σε ένα δεδομένο χώρο συνιστούν την δομή της. Είναι κατανοητό ότι πολλές δομές μπορούν να παράγουν στην ίδια οργάνωση, η οποία είναι κατάλληλη για ένα συγκεκριμένο μηχάνημα. Η αυτοποίηση σημαίνει ότι όλοι οι μετασχηματισμοί του συστήματος εξαρτώνται από την διατήρηση της αυτοποιητικής οργάνωσής του, και ότι όλη η φαινομενολογία του συστήματος εξαρτάται από τη διατήρηση της ενότητάς του. Αλλά το ερώτημα που τίθεται από τον Alain Gras: γιατί η ιδέα της σταδιακής ανανέωσης, με την εσωτερική δημιουργία δεν θα ήταν δυνατή στην περίπτωση ενός τεχνικού συστήματος; βρίσκει την απάντησή του σε αυτόν τον πρώτο όρο της αυτοποίησης που είναι να μην αναγνωρίζει ότι ένας οργανισμός λειτουργικά κλειστός δεν απαντάει σε κανένα σκοπό. Η διατήρηση της ταυτότητας ενός συστήματος, η αυτονομία του, υπάγεται σε έναν τομέα διαφορετικό από αυτόν της λειτουργίας του. Αυτοί οι δύο φαινομενικοί τομείς δεν σχετίζονται παρά μόνο από τις περιγραφές μας, και οι σχέσεις τους δεν αποτελούν μέρος της λειτουργικότητας του συστήματος ως τέτοιο. Ο σκοπός μιας μηχανής δεν είναι ένα χαρακτηριστικό της οργάνωσής της, αλλά της περιοχής στην οποία λειτουργεί: οι έννοιες του σκοπού, του στόχου ή της λειτουργίας ως εκ τούτου, ανήκουν στον τομέα του παρατηρητή (γλωσσικό) και δεν εξυπηρετούν καθόλου στο να χαρακτηρίσουν μια συγκεκριμένη κατηγορία οργάνωσης των μηχανών. Αλλά ένα αυτοποιητικό σύστημα είναι οργανωμένο ως δίκτυο των διαδικασιών παραγωγής των στοιχείων που (α) αναγεννούν συνεχώς από τους μετασχηματισμούς τους και τις αλληλεπιδράσεις τους, το δίκτυο που τις παρήγαγε, και (β) αποτελούν το σύστημα ως σταθερή ενότητα στο χώρο (ο τοπολογικός τομέας όπου πραγματοποιείται ως δίκτυο). Για τον Varela, ένα σύστημα μπορεί να είναι αυτόνομο, δηλαδή, να διατηρεί τον ίδιο τύπο της οργάνωσης και λειτουργίας, χωρίς να είναι αυτοποιητικό, δεδομένου ότι ο όρος αυτός δεν επιτυγχάνεται παρά εάν το σύστημα αυτοπαράγει τα συστατικά του σε ένα χώρο λειτουργικά κλειστό. Πρέπει αναγκαστικά η οργάνωσή του να χαρακτηρίζεται από διαδικασίες, που εξαρτώνται επαναληπτικά καθεμιά από τις άλλες για την παραγωγή και την πραγματοποίηση των ίδιων των διαδικασιών. Ένα βιολογικό κύτταρο πληροί τέλεια αυτά τα κριτήρια, αλλά καμία μηχανή δεν μπορεί να το κάνει και πολύ περισσότερο ένα τεχνικό σύστημα ή ένα κοινωνικό σύστημα. Μπορεί να υπάρχουν παραπλανητικές αναλογίες μεταξύ ενός συστήματος που θεωρείται ως αυτόνομο και ενός ζωντανού συστήματος, αλλά αυτό που χαρακτηρίζει τα ζωντανά όντα είναι ότι η οργάνωσή τους είναι τέτοια ώστε το μόνο προϊόν τους είναι αυτά τα ίδια, εξού και η έλλειψη διαχωρισμού μεταξύ του παραγωγού και του προϊόντος. Το είναι και το γίγνεσθαι μιας αυτοποιητικής ενότητας είναι αξεδιάλυτα και είναι ο ιδιαίτερος τρόπος οργάνωσής της.

29Έτσι, όταν ο Alain Gras έγραψε: «Αν η αυτορρύθμιση επιλύει τις κρίσεις που συμβαίνουν στο σύστημα στην πορεία της ιστορίας του, η αυτοποίηση επιτρέπει να το κάνει απέναντι στο απροσδόκητο: το σύστημα δημιουργεί το ίδιο τους κανόνες λειτουργίας του» , δεν συγχέει αυτοποίηση και αυτονομία του συστήματος; Ούτε ένα ούτε το άλλο δεν ισχύει ωστόσο, ως έχει, για την τεχνική. Οι μηχανές δεν είναι ζωντανοί οργανισμοί. Είναι αλλοποιητικές και η ταυτότητά τους δεν καθορίζεται από την λειτουργία τους, επειδή το προϊόν τους είναι διαφορετικό από αυτές, ο παρατηρητής διαπιστώνει την ταυτότητά τους, που προσδιορίζεται από το εξωτερικό και που, όπως κάθε κοινωνική δημιουργία, εξαρτάται από τον γλωσσικό τομέα.

ουσιοκρατικη οπτικη και  συμβολικη οπτικη του Κεφαλαίου

30Είδαμε ότι το ζήτημα της αυτονομίας της τεχνικής συνδέεται με αυτό της αντικειμενοποίησης της ανθρώπινης παραγοντικότητας. Αναφέρθηκε παραπάνω ότι ο Μαρξ εξισώνει το "καπιταλιστικό σύστημα" με μια μηχανή αυτοτροφοδοτούμενη που διαφεύγει από τον ανθρώπινο έλεγχο και απελευθερώνει τις «παραγωγικές δυνάμεις». Αλλά είναι επίσης σε αυτό το επίπεδο που βρίσκεται η καρδιά του διλήμματος του Μαρξ ή του παράδοξου της θεωρίας του, του φετιχισμού. Όταν ο Μαρξ καταφέρθηκε ενάντια στον νατουραλισμό των αστών οικονομολόγων, κατέφυγε στον συμβολισμό. Υποστηρίζει, για παράδειγμα, ότι "ούτε το κεφάλαιο, ούτε τα χρήματα, είναι ένα αντικείμενο. Και στο ένα και στο άλλο, οι συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις παραγωγής μεταξύ των ατόμων εμφανίζονται ως σχέσεις δεσμευτικές μεταξύ των αντικειμένων και των ατόμων. Με άλλα λόγια, οι καθορισμένες κοινωνικές σχέσεις φαίνεται να είναι οι φυσικές κοινωνικές ιδιότητες των αντικειμένων», και προσθέτει: "το κεφάλαιο δεν είναι παρά μια ονομασία επινοημένη για να παραπλανήσει τις μάζες. «Αλλά η ορθολογιστή φιλοσοφία του δεν μπορεί να δεχθεί ότι οι σχέσεις μεταξύ «ατόμων και αντικειμένων» είναι οι σχέσεις της ταυτότητας και διαφεύγει στην δυϊστική διαλεκτική. Αυτός είναι ο λόγος που χρησιμοποιεί τη μεταφορά του "αυτόματου υποκειμένου", αυτό της "Αξίας" που ρυθμίζει τόσο την κίνηση των πραγμάτων όσο και τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων και του "συστήματος" θεωρούμενου ως μία αυτοτροφοδοτούμενη μηχανή, αυτο-παραγωγό και αιτία του εαυτού της, η οποία παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το αυτοποιητικό σύστημα των Luhmann και Gras.

31Αυτή η διστακτικότητα μεταξύ μιας ουσιοκρατικής (sub­stan­tia­liste) οπτικής και μιας οπτικής συμβολισμού του κεφαλαίου, όπως κάθε άλλου θεσμού, προέρχεται από αυτό που ο θεσμός μπορεί να γίνει αντιληπτό υπό διαφορετικές οπτικές γωνίες. Όπως σημείωσε ο Καστοριάδης, είναι ένα συμβολικό δίκτυο ταυτόχρονα λειτουργικό και φανταστικό. Αλλά η σχέση μεταξύ των δύο αυτών στοιχείων είναι η ίδια φανταστική και ανήκει στον γλωσσικό τομέα. «Η αλλοτρίωση, προσθέτει ο Καστοριάδης είναι αυτονόμηση και η κυριαρχία του φανταστικού χρόνου μέσα στο θεσμό, με αποτέλεσμα την αυτονόμηση και την κυριαρχία του θεσμού σε σχέση με την κοινωνία. " Είναι ίσως δύσκολο να κατανοήσουμε πώς αυτή η σχέση με τον κόσμο που μας εμφανίζεται με μια μορφή και συστημική και ουσιοκρατική - τεχνικό σύστημα, οικονομικό ή κοινωνικό σύστημα - είναι στην πραγματικότητα μια αντιπαράθεση που λαμβάνει χώρα στην νοητική λειτουργία, αν και  συμμετέχουν οντότητες που είναι τόσο λειτουργικές. Αλλά είναι ακόμα πιο δύσκολο να λάβουμε αρκετή απόσταση σε σχέση με αυτή την αντιπαράθεση για να κατανοήσουμε την φανταστική προέλευση αυτών των θεσμών και, συνεπώς, την εξάρτησή τους από το γλωσσικό πεδίο. Είναι λόγω αυτής της δυσκολίας που οι θεσμοί αυτοί αποκτούν στο μυαλό μας μια ουσιότητα που τους δίνει μια εικόνα αυτονομίας, αυτό που ο  Jacques Ellul ονομάζει «περικύκλωση από το προφανές». Το πεδίο του νοήματος που δημιουργήθηκε από την αξιολογία μιας κοινωνίας φαίνεται να εξασθενεί μπροστά στην υλικότητα της κοινωνικής ζωής που ενσωματώνονται από τα «συστήματα», τεχνικά, οικονομικά, κλπ.. Και, λόγω της συσχέτισης μηχανής-οργανισμού, τα συστήματα αυτά σχεδιάζονται με οργανιστικές μεταφορές που τα προσομοιάζουν με όντα έμβια και αυτόνομα, που ενεργούν προς την κατεύθυνση της αναπαραγωγής τους.

32Ανάλογο φαινόμενο: η ψευδαίσθηση, στις νεωτερικές κοινωνίες, ότι η οικονομία «διαχωρίζεται» από άλλες κοινωνικές μορφές. Είναι μια ιδέα που γεννήθηκε από "την εμφάνιση μιας κεντρικής έννοιας που αναδιοργανώνει, επανακαθορίζει, αναμορφώνει, μια σειρά από κοινωνικές έννοιες ήδη διαθέσιμες, με αποτέλεσμα να μεταβάλει τους όρους του σχηματισμού άλλων εννοιών". Αλλά αυτή η κεντρική έννοια δεν είναι αυστηρά οικονομική στην κυριολεξία, αλλά αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη μορφή του ορθολογισμού, αυτή μιας "ορθολογικοποίησης" αθροιστικής, απεριόριστης, τυπικής και κενής. Αυτή η μορφή που περιλαμβάνει όλες τις πτυχές της πραγματικότητας είναι απόρροια της τεχνικής ολοποίησης που φαίνεται τόσο διαφορετική από τις προηγούμενες μορφές ορθολογισμού και εργαλειακής σκοπιμότητας που έχει την εμφάνιση ενός "ζωντανού" τέρατος που κατατρώγει την κοινωνία. Το «άτομο» (αόριστη έννοια που επιτρέπει την ουσιοποίηση του  «είναι» ή της «ουσία» του χωρίς την πλήρη ένταξή του στον κόσμο) είναι ταυτόχρονα «μέρος του συστήματος» και του είναι ξένο. Είναι ταυτόχρονα φορέας και εχθρός της τεχνικής του, εκούσιο υποκείμενο και θυματοποιημένο αντικείμενο της τυραννίας του συστήματος, παίχτης και αποκλεισμένος από το παιχνίδι, επιτιθέμενος και δεχόμενος επίθεση. Είναι πάντα διπλό ή τριπλό ή τετραπλό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο θεωρητικός δεν μπορεί να έχει μια σταθερή άποψη της τεχνικής. Μερικές φορές καλή, μερικές φορές κακή ή «ουδέτερη». Γιατί είναι ο ίδιος, αυτό το αφηρημένο άτομο, το οποίο φέρει το ηθικό φορτίο, το οποίο χρησιμοποιεί τα καλά ή τα άσχημα του τεχνικού αντικείμενο, το οποίο ονειρεύεται μια «τεχνολογία ειρηνευμένη" , ενώ επωφελείται από τις δυσμενείς συνέπειες των "μακρο-συστημάτων."

Η τεχνική ως εξωτερίκευση

33Η κατάκτηση της φυσικής κινητικής ενέργειας (νερό, άνεμος) που σημειώθηκε κατά την διάρκεια της αρχαιότητας απαιτούσε τεχνικές που είχαν αλλάξει λίγο μέχρι τον XVIII ^o αιώνα. Η αλλαγή της κλίμακας συνέβη μόνο τον xix^o αιώνα με τη χρήση της πίεσης ατμού. Ο παλαιοντολόγος Leroi-Gourhan συγκρίνει αυτή την τεχνική με την αναταραχή που σημειώθηκε στην Εποχή του Χαλκού, η οποία είδε τη νίκη του μετάλλου, δηλαδή, του χεριού . Αυτή του ατμού έχει περάσει στην εξωτερίκευση από την μυική δύναμη. Η απεριόριστη εξωτερίκευση από την κινητήρια δύναμη από τον ΧΙΧ ^ο αιώνα μοιάζει, για τον συγγραφέα του βιβλίου Τα λόγια και οι πράξεις, με μια βιολογική εξέλιξη σε άλλα θηλαστικά, δηλαδή μια " αλλαγή στο είδος για την ανθρωπότητα. " Και ακόμα αν αυτή η εξέλιξη αφορά τα «όργανα έξω από το σώμα», φέρνει μαζί μια νέα πραγματικότητα.  Ο Homo είναι ένα ζώο που, κατά τη διάρκεια της εξέλιξης, δεν μπορεί πλέον να επιβιώσει χωρίς το ανόργανο σώμα (ή ίσως να με μεγαλύτερη ακρίβεια, αυτό το σύνολο των μη-βιολογικών οργάνων) που συνιστά την τεχνική (είτε είναι τα πιο πρωτόγονα: όπλα, ρουχισμός, στέγη). Μια άλλη βασική άποψη αυτού του συγγραφέα είναι η σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και το εργαλείο. Ενώ, στους μεγάλους πιθήκους, ομιλία και εργαλείο έχουν μια χρήση περιστασιακή και μεταβατική που δεν παρατείνεται όταν παύει το ερέθισμα που προκαλεί, στον άνθρωπο, γράφει, "η μονιμότητα της έννοιας είναι διαφορετικής φύσης αλλά συγκρίσιμη με αυτή του εργαλείου." Με αφετηρία μια φόρμουλα πανομοιότυπη με εκείνη των πρωτευόντων θηλαστικών, τα ανθρώπινα είδη κατασκευάζουν τα συγκεκριμένα εργαλεία και σύμβολα, και τα μεν και τα δε σχετίζονται με την ίδια διαδικασία ή μάλλον χρησιμοποιούν στον εγκέφαλο, τον ίδιο βασικό εξοπλισμό. Όπως προαναφέρθηκε, οι μεταφορές του οργανισμού και του δικτύου, χρησιμοποιούν και οι δύο συμπεράσματα από τον βιολογικό τομέα, είτε σε οργανική μορφή είτε σε δικτυακή των οποίων η πηγή είναι το νευρικό σύστημα και ο εγκέφαλος ειδικότερα. Στον τεχνικό τομέα, και όχι πλέον μόνο γλωσσικό και μεταφορικό, συνέβη το ίδιο φαινόμενο: μετά την οργανική προβολή της εξωτερίκευσης της κινητικότητας, ο συγγραφέας σημειώνει ότι η τεχνολογική εξέλιξη έχει δημιουργήσει νέα εργαλεία που μιμούνται και επεκτείνουν κάποιες από τις εγκεφαλικές μας ικανότητες. Αλλά, από την μία, ο Leroi-Gourhan δεν διαφοροποιεί την οπτική του, που παραμένει σε μεγάλο βαθμό αιτιοκρατική ενώ η εξέλιξη αυτή αφορά μόνον ένα μέρος της ανθρωπότητας και ως εκ τούτου δεν έχει καθολικό χαρακτήρα, και από την άλλη, αν η εξωτερίκευση είναι η υλοποίηση εκτός των σωματικών συνόρων ορισμένων βιολογικών λειτουργιών, συνάγεται ότι μια εργαλειακή πρακτική έχει μόνο ένα καθαρά λειτουργικό ρόλο; Τέλος, αυτό το φαινόμενο της εξωτερίκευσης προκαλεί μια οντολογική περικοπή;

Η τεχνική είναι αυτόνομη;

34Σε μια δυϊστική άποψη, όπως αυτή του Leroi-Gourhan, η τεχνική δεν είναι παρά το υπερ-οργανικό σώμα του κοινωνικών ατόμων, - «σωματικό έκκριμα» ή «απεριόριστη εξωτερίκευση της κινητήριας δύναμης» - αλλά προσομοιάζει με μια ζωντανή δύναμη η οποία χωρίζεται από τον δημιουργό της. "Οι ανάλυση των τεχνικών, γράφει, δείχνει ότι στην πάροδο του χρόνου συμπεριφέρονται με τον τρόπο των ζωντανών ειδών, απολαμβάνοντας μια δύναμη εξέλιξης που φαίνεται να είναι δική τους και τείνει να τις κάνει να ξεφύγουν από την επιρροή του ανθρώπου" Η τεχνική εμφανίζεται έτσι ως μια αυτόνομη οντότητα και ανεξέλεγκτη, ένα "σύστημα" που η μη-χρονική ουσία του «ανθρώπου» εγκαταλείπεται από συμφέρον, από διαστροφή ή αδυναμία, προς το τερατώδες και εχθρικό πεπρωμένο του. Η ανθρώπινη εξέλιξη από τον homo sapiens , γράφει ο Leroi-Gourhan, αντικατοπτρίζει ένα διαχωρισμό όλο και πιο κατάφορο μεταξύ της προόδου των μεταμορφώσεων του σώματος, που παρέμειναν στη γεωλογική χρονική κλίμακα, και την πρόοδο των μετασχηματισμών των εργαλείων, που συνδέονται με το ρυθμό των διαδοχικών γενεών. Είναι αλήθεια, με την προϋπόθεση ότι μειώνεται το «σώμα» στην απλή βιολογία του, ότι στην λειτουργία του τόξου ή του τροχού ή στην πράξη του οργώματος ήταν ακόμα ευδιάκριτη η ανθρώπινη Gestalt[KCM1]  που οι τεχνικές αυτές παρέτειναν. Αλλά δεν είναι πλέον το ίδιο από τη βιομηχανική επανάσταση, όπου η απεριόριστη διεύρυνση της κινητήριας δύναμης δημιουργεί τις συσκευές, τα "συστήματα" το μέγεθος των οποίων είναι δυσανάλογο σε σχέση με τις ανθρώπινες κοινότητες και τις παραδοσιακές πρακτικές τους. "Επομένως, θα πρέπει να γίνει, συνεχίζει ο συγγραφέας, μια πραγματική βιολογία της τεχνικής, να εξετάσει το κοινωνικό σώμα ως ένα ον ανεξάρτητο από το ζωολογικό σώμα, κινούμενο από τον άνθρωπο, αλλά συνδυάζοντας ένα τέτοιο ποσό απρόβλεπτων συνεπειών που η στενή δομή του παραβλέπει τα πιο υψηλά μέσα σύλληψης των ατόμων. " (Βλέπουμε ότι η οργανιστική μεταφορά του κοινωνικού οδηγεί, ακόμη και σε ένα στοχαστή τόσο έξυπνο όπως ο Leroi-Gourhan, στην προσομοίωση του τεχνικού συστήματος σε ένα έμβιο ον, διότι είναι ο μόνος τρόπος για να δικαιολογήσει το δυϊσμό της σκέψης του. Ενώ βλέπει στην τεχνική μια επέκταση του βιολογικού σώματος, εισάγει μια οντολογική ρήξη που "βιολογικοποιεί" με τρόπο ακατανόητο αυτό που είχε ορίσει ως αναγκαστικά μη βιολογικό! Ο συγγραφέας περνάει από μια οπτική της συνέχειας-αντιφατικότητας μεταξύ του βιολογικού και του τεχνικού στην ιδέα ενός οντολογικού διαχωρισμού ανάμεσα στο καθαρό "ον"  και το «προϊόν» του που φαίνεται σαν οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό ενώ ήταν το alter ego του. Ενώ ο κίνδυνος φαίνεται να προέρχεται από την υπερβολική εγγύτητα μεταξύ του βιολογικού και του τεχνικού, στην τάση τους για σύντηξη, διαπιστώνεται ότι η απόσταση δημιουργεί ακόμα περισσότερο άγχος. Αυτό οδηγεί να σκεφτεί ότι μπορούμε να διορθώσουμε τα λάθη του ελέγχου από ένα ακόμα μεγαλύτερο έλεγχο, ακόμη και ολοκληρωτικό, πάνω σ’ αυτό τεχνικό άλλο-ον. Το "σύστημα" έχει συνεχώς ανάγκη από ένα άλλο διορθωτικό "σύστημα", υποτίθεται για να το επαναφέρει στην υπηρεσία της ανθρωπότητας γιατί το τεχνικό "τέρας" στερείται συναισθημάτων, είναι ικανό για το καλύτερο και το χειρότερο -. και, όπως φαίνεται, κυρίως το χειρότερο Η απήχηση των παλαιών ορθολογικών θεολογιών ενεργοποιεί συνεχώς τις νωτερικές εκδοχές του μύθου του Γκόλεμ, του αγώνα μεταξύ της θείας ουσίας του ανθρώπου και της διαφθοράς του από την υποκειμενοποιημένη αντικειμενικότητα, αλλά στερούμενη από οποιαδήποτε υπέρβαση ή τουλάχιστον μια κάποια εμβρυακή αίσθηση της ηθικής. Ως εκ τούτου θα πρέπει να προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά αυτού του δυϊσμού που δεν οδηγεί παρά σε ανίσχυρους θρήνους ή, μερικές φορές, στα όνειρα του ελέγχου  τόσο απατηλά όσο και ανησυχητικά.

---

 [KCM1]Gestalt είναι μια γερμανική λέξη που μεταφράζεται ως "διαμόρφωση", "πρότυπο", "σύνολο" ή "οργάνωση στοιχείων". Εμφανίστηκε στη Γερμανία στις αρχές του εικοστού αιώνα.. Θα αναπτυχθεί εν μέρει ως απάντηση στην κυρίαρχη τάση στην ψυχολογία εκείνη τη στιγμή, όπου προσπαθούσε να απομονώσει τα στοιχεία καθένα από τα άλλα. Ωστόσο, σύμφωνα με την Gestalt, ότι αντιλαμβανόμαστε, από κάθε άποψη, δεν είναι οργανωμένο  από αδρανή υλικά αλλά από σύνολα, το σύνολο είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του. Όταν αναγνωρίζεται κάποιος, για παράδειγμα, είναι άμεσα  όλο το πρόσωπο που έχει νόημα.