ΣΥΣΤΗΜΑ, ΜΗΧΑΝΗ, ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ

αποσπασμα (1 απο 6) απο το κειμενο:

«ρευστα συστήματα και κοινωνια του συνδετικισμου (connexionnisme)»

Απρίλιος του 2012 , Bernard Pasobrola

---

« Θα σας πω τώρα πώς είναι φτιαγμένη η Οκτάβια, η αραχνοΰφαντη πόλη. Υπάρχει ένα βάραθρο ανάμεσα σε δύο απόμακρα βουνά: η πόλη είναι επάνω στο κενό, δεμένη απ' τις δυο κορυφές με σκοινιά, αλυσίδες και γεφυράκια. Περπατάς πάνω στα ξύλινα δοκάρια, προσέχοντας να μη βάλεις το πόδι στα διάκενα ή πιάνεσαι απ' τους κόμπους του κανναβόσκοινου. Κάτω, για εκατοντάδες κι εκατοντάδες μέτρα, δεν υπάρχει τίποτα: κάποιο σύννεφο περνάει πιο κάτω διακρίνεται το βάθος της χαράδρας.

Αυτά είναι τα θεμέλια της πόλης: ένα δίχτυ που χρησιμεύει για πέρασμα και για στήριγμα. Τα υπόλοιπα, αντί να υψώνονται πάνω, κρέμονται κάτω: σκάλες από σκοινί, αιώρες, σπίτια φτιαγμένα σα σακιά, κρεμάστρες, βεράντες σαν πλοιαράκια, ασκιά νερού, μπεκ γκαζιού, σούβλες, καλάθια κρεμασμένα με σπάγκους, αναβατόρια, καταιωνιστήρες, μονόζυγα και κρίκοι για παιχνίδια, εναέρια βαγόνια, πολύφωτα, γλάστρες με αναρριχώμενα φυτά.

Κρεμασμένη στην άβυσσο, η ζωή των κατοίκων της Οκταβίας είναι λιγότερο αβέβαιη απ' ότι στις άλλες πόλεις. Ξέρουν πως η αντοχή στο δίχτυ τους έχει ένα όριο.»

Ίταλο Καλβίνο, Αόρατες Πόλεις

1Απαραίτητη στην αναλυτική σκέψη, η έννοια του συστήματος έχει χρησιμοποιηθεί εκτενώς τουλάχιστον από τον Αριστοτέλη, και ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή. Κάποιος μπορεί, για παράδειγμα, να διαιρέσει τα άτομα που συνθέτουν μια κοινωνία σε κατηγορίες γνωστή ως «τάξεις» και να περιγράψει τον ανταγωνισμό μεταξύ αυτών των τάξεων ως το θεμέλιο του "κοινωνικού συστήματος". Στην υπόθεση αυτή, θα δημιουργήσει αφηρημένες κατηγορίες: μια «τάξη» είναι μια συλλογή από στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από κάποια επιφανειακά χαρακτηριστικά όπως ο "παραγωγικός ρόλος» των ατόμων, κριτήρια που θολώνουν τους άλλους προσδιορισμούς όπως το ρόλο τους εκτός της "διαδικασίας παραγωγής. " Θα αναγκαστεί να δημιουργήσει με τρόπο περισσότερο ή λιγότερο αυθαίρετο τα όρια που καθορίζουν αυτές τις κατηγορίες οι οποίες χαρακτηρίζονται από διαφορετικές ιδιότητες: η κυρίαρχη τάξη (αυτή που κατέχει το κεφάλαιο) και η κυριαρχούμενη τάξη (αυτή που έχει μόνο την δύναμη της εργασίας της) είναι μέρος ενός καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής . Η ανάλυση αυτή φαίνεται ικανοποιητική για μια συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας - αυτής όπου  άνοδος της αστικής τάξης, συνδέεται με την ανάπτυξη του ορθολογισμού και όπου οι τάξεις περισσότερο ή λιγότερο ομοιογενείς συντίθενται δια μέσου αυτής της ίδιας ορθολογικότητας - μέχρι την σημερινή εποχή όπου οι κατηγορίες του κοινωνικού συστήματος και των κοινωνικών τάξεων έχουν χάσει σε μεγάλο βαθμό την ιστορική αξία τους. Για να είναι κατανοητή, η "ρευστή" δομή των "συνδετικιστικών" (connexion­nis­tes) καπιταλιστικών κοινωνιών, στις οποίες οι ροές καταλαμβάνουν έναν κεντρικό ρόλο, απαιτεί άλλες μορφές μεταφοροποίησης, όπως θα δούμε αργότερα.

Συστημα, μηχανη, οργανισμοσ

2Τι είναι μια θεωρία; Πρόκειται για ένα σύνολο ιδεών που μπορεί να αναλυθεί, δηλαδή υποδιαιρείται στο χρόνο (περιοδολόγηση) και σε ένα χώρο καθαρά φανταστικό για να βρει τη συνοχή της, για να ανακαλύψει την δύναμη που συνδέει τα μέρη μεταξύ τους. Η ανάλυση είναι επομένως μια οπτική και δυναμική μεταφορά που συνίσταται στο να διακρίνει (να απομονώσει στο χώρο και να δει καθαρά) τα μέρη ενός φυσικού συνόλου, το αποσυνθέτει σε σύνολα περισσότερο ή λιγότερο λειτουργικά με μια εσωτερική ενέργεια ή μια δύναμη βαρητικού τύπου, και έτσι να τα θεωρήσει ως ένα αντικείμενο όχι μόνο ιδεατό, αλλά πραγματικό με την αντικειμενική έννοια του όρου. Η διαδικασία αυτή απαιτεί, ωστόσο, ότι οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μερών είναι σχετικά μικρές και θα μπορούσαν να μη ληφθούν υπ’ όψη. Πρέπει, από την άλλη, οι σχέσεις μεταξύ αυτών των μερών να είναι γραμμικές ώστε το άθροισμα των μερών να έχει μια ομοιογενή συμπεριφορά με αυτή του συνόλου. Όταν οι προϋποθέσεις αυτές δεν πληρούνται και η διαδραστικότητα είναι υψηλή, χρησιμοποιείται η έννοια του συστήματος. Όμως παίρνοντας αυτή τη λέξη πολύ σοβαρά, ή θέτοντάς την ως θεμέλιο μιας γενικής θεωρίας, δεν υπάρχει ο κίνδυνος είναι να εξουδετερωθεί η σκέψη από την ψευδαίσθηση του αυτοματισμού που αυτή η έννοια προκαλεί, ή να ζητηθεί το αδύνατον σε αυτήν την έννοια και να χάσει κάθε ευρετική αξία;

3 Η έννοια του συστήματος ως σύνολο ικανό να αναπαράγεται και των τάξεων ως οργανικά συστατικά του κοινωνικού κόσμου συνεπάγεται απαραίτητα ότι η κοινωνία είναι ένα σώμα διαμορφωμένο από μια συναρμολόγηση από λειτουργικά τμήματα. Η αστική κοινωνία θεωρείται ως ένα οργανικό σύνολο, δηλαδή ένα σύστημα που βασίζεται στην κατοχή και είναι προσανατολισμένο στην παραγωγή αγαθών και την ικανοποίηση των αναγκών. Η ορθολογικότητα αυτού του συστήματος υπακούει σε μια αθροιστική λογική: υλικά αγαθά, γνώσεις, τεχνογνωσία. Σε αυτό το πλαίσιο, η οργανικιστική (σ.μ. organiciste: Θεωρία ότι η δομή και η λειτουργία μιας κοινωνίας μπορούν να συγκριθούν με εκείνες ενός έμβιου όντος)  μεταφορά λειτουργεί πλήρως: τάξεις-όργανα, ο μεταβολισμός θεωρείται ως παραγωγή και απόρριψη, εξέλιξη και ανάπτυξη, συλλογική εργασία τα βασικά κύτταρα, κεντρικά διοικούμενα. Το κοινωνικό σώμα  καταναλώνει πόρους και με τον τρόπο αυτό, τροφοδοτείται και αναπαράγεται με την ανανέωση και τον πολλαπλασιασμό των κυττάρων του, των οργάνων του, της μονάδας ελέγχου του. Είναι η παρουσία ενός πραγματικού  συστήματος , υπό την έννοια της θερμοδυναμικής, κάτι κλειστό και ορισμένο στο οποίο μπορεί να αναγνωριστεί το εσωτερικό και το εξωτερικό και είναι μια λειτουργική συναρμολόγηση των υποσυστημάτων. Στις αρχές του  ΧΧ ^ου  αιώνα, η προσπάθεια του αυστριακού βιολόγου Bertalanffy να αναπτύξει μια «γενική θεωρία συστημάτων" από την κριτική της ζωτικότητας, και του μηχανικισμού δεν έχει οδηγήσει σε οτιδήποτε άλλο εκτός από ένα συγκερασμό των θεωριών του αντικειμενισμού, από τις οποίες η κυβερνητική είναι πιθανώς μια από τις καλύτερες. Σημειώστε ότι, μακριά από το να είναι νεκρή, η θεωρία των συστημάτων εξακολουθεί να εγείρει έντονες συζητήσεις μεταξύ των «συστηματικών» για τους οποίους ο ορισμός ενός συστημικού σύνολο είναι πάντα υπό επανεξέταση.

4Η έννοια του συστήματος προέρχεται από την ελληνική  systêma που σημαίνει συναρμογή (το ρήμα systeô : εφαρμόζω μαζί, συνυφαίνω) και ήταν ένα κεντρικό κομμάτι στο σύμπαν των πρώτων μεταφυσικών. Στην Ελλάδα, οι προ-Σωκρατικοί ήθελαν να δείξουν ότι ο κόσμος είναι κατανοητός, ότι δεν είναι ένα άθροισμα τυχαίων φαινομένων και ασύνδετων μεταξύ τους. "Ένα πράγμα είναι αληθινό κατ’ εξοχήν, όταν με βάση αυτό  η ίδια αλήθεια ανήκει και στα άλλα πράγματα», έγραψε ο Αριστοτέλης στη Μεταφυσική, όπου περιγράφει τα συστήματα των Ελλήνων φιλοσόφων, που ήταν οι προκάτοχοί του, τους κατηγορεί σε γενικές γραμμές ότι έχουν συστηματοποιήσει γεγονότα μη ουσιώδη. Ο Ίππων, ο Αναξιμένης, ο Διογένης υποστήριξαν ότι ο αέρας είναι πριν από το νερό και είναι η πρώτη αρχή των απλών οργανισμών, ενώ ήταν η φωτιά για τον Ίππασο τον Μεταπόντιο και τον Ηράκλειτο της Εφέσου. Ο Εμπεδοκλής αναγνώρισε αυτά τα τρία στοιχεία στα οποία πρόσθεσε τη γη, και ούτω καθεξής. Αλλά όλοι αυτοί οι φιλόσοφοι θεωρούσαν την ύλη ως τη μόνη αιτία και δεν έχουν συλλάβει το "το είναι ως είναι," το οποίο σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ήταν το κεντρικό έργο της πρώτης επιστήμης, της μεταφυσικής. Γι 'αυτόν, ο κόσμος έχει μια λογική και πρέπει να υποστασιοποιείται στην ουσία των πραγμάτων. Η ιδέα της υπόστασης-ουσίας ( Ousia ) που ενσωματώνονται στο αντικείμενο και καθορίζει τη συμπεριφορά του έχει διεισδύσει βαθιά δυτική φιλοσοφία και εξακολουθεί να επηρεάζει τη σκέψη μας. Το γεγονός αυτό άνοιξε το δρόμο για γενικεύσεις που έκαναν δυνατή την ανάπτυξη ολιστικών και συστημικών θεωριών. Η Μαρξιστική αναζήτηση της υπόστασης-ουσίας των φανταστικών οντοτήτων όπως η "Αξία" ή το "εμπόρευμα", μοιάζει σχεδόν σαν θεοδικία. Αυτό οδήγησε σε ένα μεταφυσικό συστημισμό παρόμοιο με εκείνο των θεολογιών που προσπάθησε να προσδιορίσει την ουσία του καλού και του κακού ή τη φύση του Θεού.

5Ο Μαρξ χρησιμοποίησε τον όρο σύστημα κάθε φορά που αναφερόταν σε ένα σύνολο, που είναι δυναμικό ή όχι, ανοιχτό ή κλειστό, υπαγόμενο είτε στον τομέα της φύσης ή στην κοινωνική σφαίρα, υπό την προϋπόθεση μόνο ότι αυτό το σύνολο, παρουσιάζει μια κάποια συνοχή. Βλέπουμε έτσι τη χρησιμότητα της εν λόγω ασαφούς αντίληψης, που επιτρέπει τον καθορισμό ενός συνόλου (χρηματοπιστωτικό σύστημα) και την απομόνωση κάποιων τμημάτων με ρευστό περίγραμμα (νομισματικό, τραπεζικό και πιστωτικό σύστημα) χωρίς την ανάγκη της εξέτασης των διάφορων επικαλύψεών τους. Για τον Μαρξ, το "καπιταλιστικό σύστημα" είναι ουσιαστικά ένα «σύστημα παραγωγής», σε αντίθεση με τα προηγούμενα συστήματα. «η υπεραξία, γράφει, είναι ο άμεσος στόχος και ο καθοριστικός παράγοντας της παραγωγής. Το κεφάλαιο παράγει στην ουσία κεφάλαιο και το κάνει μόνο στο μέτρο που δημιουργεί υπεραξία. » Το σύστημα αυτό είναι επίσης μια διαδικασία συσσώρευσης, και, ως εκ τούτου, δεν στοχεύει απλά στην αναπαραγωγή του, αλλά στην διευρυμένη αναπαραγωγή του. Υπακούει σε ορισμένους τύπους αιτιότητας: α) αυτής που εκφράζεται μεταφορικά από την αυτοπαραγωγή (το κεφάλαιο είναι αιτία του εαυτού του και αυτοδημιουργείται) και β) αυτή που μπορεί να παρομοιαστεί με μια κίνηση που αυτοτροφοδοτείται (η αναζήτηση για υπεραξία θέτει σε λειτουργία την αντικειμενική κίνηση - την παραγωγή - που κινητοποιεί και καθιστά δυνατή αυτή την αναζήτηση). Ο καπιταλισμός προκύπτει επομένως από ένα σύνολο δυνάμεων συγκρίσιμων με αυτές της νευτώνειας δυναμικής. Το "αυτόματα κεφάλαιο" είναι το ίδιο, το παιχνίδι αυτών των δυνάμεων ανεξάρτητων από την θέληση των ανθρώπων.

6 Οι συστημικές μεταφορές μεταθέτουν το πεδίο της ανθρώπινης δράσης προς αυτό της αντικειμενικότητας (οικονομία, τεχνική, ή φύση). Η δύναμη που ασκείται συλλογικά από τους ανθρώπινους παράγοντες γίνεται μια δύναμη αντικειμενική σε ένα πλαίσιο (θεσμικό τις περισσότερες φορές) που τους διαφεύγει. Η μεταφορική μετατόπιση είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη στο γεγονός ότι η ανθρώπινη παραγοντικότητα είναι στην καρδιά της πρωτότυπης αντίληψης της αιτιότητας η οποία ορίζεται ως εξής: ένας παράγοντας ασκεί μια δύναμη (αιτιώδη), η οποία προκαλεί μία κίνηση ή μια αλλαγή της φυσικής κατάστασης. Η ανθρώπινη παραγοντικότητα προβάλλεται στα αυτόματα συστήματα και οι κοινωνικές αιτίες γίνονται φυσικές αιτίες, που εκκενώνουν με αυτό τον τρόπο την ίδια την υπευθυνότητα των παραγόντων. Στον άνθρωπο, οι στόχοι γίνονται αυτοί του κόσμου, που είναι εμπόδιο, το πιο ισχυρό, για την κοινωνική κριτική και την αλλαγή.

7Έτσι, υπάρχει ένα συνεκτικό σύνολο μεταφορών που δομούν την έννοια του συστήματος , όπως α) οντότητα αυτοτροφοδοτούμενη ή αυτόματη, β) αυτοαναπαραγόμενος οργανισμός, και γ) μηχανή για συγκεκριμένους σκοπούς. Το σύστημα είναι ταυτόχρονα ο οργανισμός και μηχανή, χωρίς να μπορεί κανείς να δει πραγματικά την ιστορική προτεραιότητα του ενός μεταφορικού πεδίου πάνω στο άλλο. Αντίθετα, φαίνεται ότι υπήρχαν μόνιμα συσχετισμοί μεταξύ των δύο αυτών περιοχών. Η χρήση της τεχνολογίας ως πρότυπο για την εξήγηση του μη-τεχνικού, είτε πρόκειται για την ζωή ή για το σύμπαν, έχει ως συμπλήρωμα την επιστημονική κατανόηση της ζωής και των διαφόρων συνιστωσών της, με μηχανικό τρόπο.

8Ο αστικός ορθολογισμός επιδίωξε τη συνοχή του σύμπαντος στα διάφορα συστήματα δυναμικής αρμονίας (από το ηλιακό σύστημα έως το νευρικό σύστημα), συστήματα που είναι μερικές φορές οργανικοποιημένα (corporalisés) (έννοιες της ψυχής, της θέλησης, της αποστολής ή του πεπρωμένου), μερικές φορές φυσικοποιημένα (εποχικοί κύκλοι, οι ισοδυναμίες, η θεωρία της «ηλικίας» των κοινωνιών του Saint Simon, του Spencer ή του Χέγκελ). Αλλά αυτό το πλαίσιο οργανικό, αρμονικό και οριστικοποιημένο που υπακούει στις ζωντανές χρονικότητες (κύκλοι, ανάπτυξη, ύφεση, ολοκλήρωση, κλπ..) αποδείχθηκε πάρα πολύ στενό για τη λογική της απεριόριστης επέκτασης της ορθολογικοποίησης που συνοδεύει την ηγεμονία του καπιταλισμού. Αυτή η λογική προσαρμόζεται περισσότερο με την αναφορά στην τελεολογία, στην υποκειμενικότητα και ακόμη στην έννοια ενός κλειστού συστήματος παρά στην δραστηριότητα διανεμημένη σε μια μορφή  δικτυωμένη. Χωρίς να χάσει τη σημασία του, το παράδειγμα του συστήματος θα πρέπει να αμφισβητηθεί όλο και περισσότερο από αυτό του δικτύου . Μήπως αυτό σημαίνει ότι αυτό την εγκατάλειψη της οργανικίστικης μεταφοράς;